Apple đánh cược ở Trung Quốc
09/10/25
{bài viết năm 2021 trên tờ nytimes}
Từ “con rồng trong bộ vest ba mảnh” đến cơn bão chính trị
Năm 1994, Doug Guthrie rong ruổi trên chiếc xe đạp ở Thượng Hải, len lỏi giữa các nhà máy để hoàn thành luận án tiến sĩ về nền công nghiệp Trung Quốc. Khi ấy, ông là một trong những học giả Mỹ lạc quan nhất về quá trình cải cách kinh tế của Bắc Kinh. Hai thập kỷ sau, chính người đàn ông từng cổ vũ Trung Quốc lại trở thành tiếng nói cảnh báo gay gắt nhất về rủi ro của các tập đoàn phương Tây tại đây.
Năm 2014, Apple mời Guthrie gia nhập đội ngũ lãnh đạo để giúp “đọc vị” thị trường quan trọng bậc nhất của hãng. Lúc này, ông nhận thấy dấu hiệu của một bước ngoặt: Chủ tịch Tập Cận Bình đang siết chặt quyền lực và bắt các tập đoàn nước ngoài phục vụ cho chiến lược chính trị của mình. Với Guthrie, không doanh nghiệp nào vừa lớn, vừa dễ tổn thương hơn Apple - hãng đang sản xuất gần như toàn bộ sản phẩm tại Trung Quốc và coi đây là thị trường tiêu thụ lớn thứ hai thế giới.
Ông bắt đầu thực hiện một chuỗi bài thuyết trình nội bộ, cảnh báo Apple không có “kế hoạch B”. Guthrie nhớ lại: “Tôi đi khắp nơi, gặp các lãnh đạo và hỏi: ‘Các anh có hiểu Tập Cận Bình là ai không? Các anh có nghe thấy những gì đang xảy ra ở đây không?’”.
Lời cảnh báo ấy, giờ đây, trở thành hiện thực. Dưới thời ông Tập, Trung Quốc theo đuổi chủ nghĩa dân tộc, gia tăng kiểm soát và buộc các tập đoàn nước ngoài chấp nhận những thỏa hiệp khó nuốt để được tiếp tục hoạt động.
Khi “giấc mơ toàn cầu hóa” quay đầu
Ba mươi năm qua, quỹ đạo nghề nghiệp của Doug Guthrie phản chiếu mối quan hệ phức tạp giữa phương Tây và Trung Quốc. Các lãnh đạo doanh nghiệp, chính trị gia, học giả - trong đó có ông - từng tin đầu tư phương Tây sẽ thúc đẩy Bắc Kinh tự do hóa. Nhưng như Guthrie thừa nhận: “Chúng tôi đã sai. Lá bài khó lường chính là Tập Cận Bình.”
Thực tế phũ phàng dần lộ rõ: Trung Quốc trừng phạt Marriott vì liệt kê Đài Loan và Tây Tạng là quốc gia riêng, buộc LinkedIn dừng đăng ký mới do kiểm duyệt “chưa đủ sâu”, và kêu gọi tẩy chay các thương hiệu như Nike hay H&M khi họ phản đối lao động cưỡng bức ở Tân Cương.
Apple chịu áp lực nặng nề nhất. Để duy trì chuỗi cung ứng và thị phần, hãng buộc phải thực hiện hàng loạt nhượng bộ làm lung lay hình ảnh về “tôn trọng quyền riêng tư và tự do”. Apple đặt dữ liệu người dùng Trung Quốc lên các máy chủ do chính phủ sở hữu, và thậm chí hỗ trợ cơ chế kiểm duyệt nội dung trong App Store Trung Quốc.
Hãng khẳng định họ chỉ “tuân thủ luật pháp địa phương” và vẫn “bảo mật dữ liệu khách hàng ở mức cao nhất”. Một người phát ngôn nhấn mạnh Guthrie chỉ là nhân viên tầm trung, không tham gia hoạch định chính sách.
Hành trình từ sinh viên kinh tế đến cố vấn cho Apple
Niềm say mê Trung Quốc đến với Guthrie từ năm 1989, khi ông đang học năm hai tại Đại học Chicago. Sự kiện Thiên An Môn - nơi quân đội Trung Quốc nổ súng vào người biểu tình đòi dân chủ khiến chàng sinh viên trẻ “bị ám ảnh bởi câu hỏi Trung Quốc là ai”. Ông tạm nghỉ học, vay tiền ông bà để sang Đài Loan học tiếng Quan thoại. Ban ngày, ông luyện tập cùng đội tuyển xe đạp quốc gia, buổi chiều học ngôn ngữ và dạy tiếng Anh.
Sau khi lấy bằng tiến sĩ tại Đại học California, Berkeley, và xuất bản cuốn Dragon in a Three-Piece Suit (“Con rồng trong bộ vest ba mảnh”) về sự trỗi dậy của chủ nghĩa tư bản Trung Quốc, Guthrie bắt đầu giảng dạy tại Đại học New York năm 1997. Ông nhanh chóng trở thành cái tên được các tập đoàn tìm đến để xin lời khuyên về “vùng đất cơ hội châu Á”.
Khi ấy, Trung Quốc đang dịch chuyển từ sản xuất hàng tiêu dùng giá rẻ sang hàng công nghiệp và công nghệ cao. Để vào được thị trường 1,4 tỷ dân, doanh nghiệp nước ngoài thường phải chia sẻ công nghệ với các công ty nhà nước. Guthrie cùng nhiều chuyên gia khác đã vận động để Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) - nhằm loại bỏ cơ chế “đổi công nghệ lấy thị trường”. Năm 2001, Trung Quốc được kết nạp, mở ra kỷ nguyên toàn cầu hóa mới.
Cũng trong năm đó, Apple bắt đầu sản xuất tại Trung Quốc. Ban đầu chỉ là dây chuyền nhỏ, nhưng tiềm năng quá lớn khiến hãng nhanh chóng mở rộng.
Khi Trung Quốc “dời núi” cho Apple
Một câu chuyện được cựu lãnh đạo Apple kể lại: năm 2004, khi khảo sát địa điểm xây dựng nhà máy iPod, đối tác sản xuất Trung Quốc chỉ tay vào một ngọn núi và nói: “Nhà máy sẽ nằm ở đó.” Hai giám đốc Mỹ nhìn nhau khó hiểu - dự án cần hoàn thành trong sáu tháng. Gần một năm sau, họ trở lại: ngọn núi đã biến mất, nhà máy vận hành trơn tru.
Đó chỉ là một ví dụ nhỏ trong chiến dịch hàng chục năm, khi chính quyền Trung Quốc chi hàng tỷ USD để hỗ trợ Apple xây dựng chuỗi cung ứng: mở đường, huy động lao động, xây khu công nghiệp, nhà máy điện và ký túc xá. Kết quả, gần như toàn bộ iPhone, iPad và Mac đều được lắp ráp tại Trung Quốc.
Từ cố vấn học thuật đến người cảnh báo nội bộ
Sau khi rời ghế Hiệu trưởng Trường Kinh doanh Đại học George Washington, năm 2014 Guthrie được Apple mời về làm việc, phụ trách đào tạo lãnh đạo và tư vấn chiến lược Trung Quốc. Dự án đầu tiên của ông là đánh giá chuỗi cung ứng.
Theo ông, lãnh đạo Apple khi ấy nhận thấy rủi ro phụ thuộc quá mức vào Trung Quốc và muốn tìm đối trọng. Hai cái tên tiềm năng nhất là Ấn Độ và Việt Nam. Nhưng sau quá trình nghiên cứu, Guthrie kết luận: Việt Nam quá nhỏ, nhân công không đủ; còn Ấn Độ quá phức tạp về hành chính, hạ tầng yếu và thiếu mạng lưới nhà cung cấp phụ trợ.
Trong khi đó, Trung Quốc đã sở hữu hàng nghìn nhà cung cấp linh kiện, ốc vít, bảng mạch… vốn mất hàng chục năm để hình thành. Dù Apple sau này mở nhà máy nhỏ ở Ấn Độ và Việt Nam, CEO Tim Cook vẫn khẳng định “trung tâm của chuỗi cung ứng Apple là Trung Quốc”.
Khi luật lao động trở thành công cụ gây áp lực
Với Guthrie, chính điều này khiến Apple dễ bị tổn thương trước sức ép chính trị. Một ví dụ điển hình là Luật Lao động phái cử của Trung Quốc năm 2014 - giới hạn tỷ lệ lao động tạm thời trong doanh nghiệp ở mức 10%. Ngay ngày đầu có hiệu lực, Apple và các nhà cung ứng đã vi phạm.
Tại nhà máy Foxconn ở Trịnh Châu, nơi lắp ráp iPhone lớn nhất thế giới, tỷ lệ lao động thời vụ chiếm tới 50% theo báo cáo của tổ chức China Labor Watch. Apple xác nhận vi phạm nhưng không thể khắc phục, bởi lượng nhân công thời vụ là chìa khóa trong mùa cao điểm.
Guthrie kể lại: “Tôi nói với họ: ‘Đây chính là ý đồ của Bắc Kinh. Họ không muốn đóng cửa bạn, mà muốn bạn luôn trong trạng thái sai luật - để có thể kiểm soát bất kỳ lúc nào.’”
Ông bắt đầu trình bày bài giảng “Rủi ro Apple tại Trung Quốc”, trong đó miêu tả sự phụ thuộc tuyệt đối khiến tập đoàn mất đòn bẩy thương lượng.
Khi Apple vừa phản kháng vừa tuân phục
Không phải lúc nào Apple cũng cúi đầu. Một lần, chính quyền Trung Quốc yêu cầu cung cấp mã nguồn hệ điều hành iPhone - tương đương “cửa hậu” cho phép truy cập thiết bị. Apple từ chối, giống như từng bác bỏ yêu cầu tương tự của FBI năm 2016. Sau thương lượng, phía Trung Quốc rút lại đề nghị.
Để theo dõi mức độ “được lòng” chính quyền, Apple dùng thang điểm trách nhiệm xã hội doanh nghiệp do Bắc Kinh công bố hằng năm. Năm 2017, trước khi công bố bảng xếp hạng, Apple phát hành báo cáo dài ca ngợi những đóng góp kinh tế – xã hội tại Trung Quốc. Báo cáo nhận được phản hồi tích cực từ cơ quan nhà nước, và thứ hạng của Apple tăng đều đặn - từ vị trí 141 năm 2016 lên hạng 30 năm 2020.
Tuy nhiên, không phải lúc nào hãng cũng thắng. Trong thời kỳ này, Tim Cook đã chấp thuận chuyển toàn bộ dữ liệu người dùng Trung Quốc - cùng khóa giải mã - lên máy chủ do chính phủ kiểm soát. Động thái này đảm bảo hoạt động kinh doanh không bị gián đoạn, nhưng đồng thời đặt ra câu hỏi về ranh giới giữa tuân thủ pháp luật và hy sinh giá trị cốt lõi.
Sự trỗi dậy của Trung Quốc và bài toán toàn cầu hóa ngược
Câu chuyện của Doug Guthrie không chỉ là hồi ký cá nhân mà còn là ẩn dụ cho “giấc mơ toàn cầu hóa” đang vỡ vụn. Ba thập kỷ trước, giới doanh nghiệp Mỹ tin rằng mang vốn, công nghệ và quản trị hiện đại vào Trung Quốc sẽ gieo hạt tự do và thị trường mở. Nhưng rốt cuộc, vốn đầu tư ấy lại củng cố bộ máy kiểm soát của Đảng Cộng sản.
Các tập đoàn phương Tây, từng nghĩ mình là người khai phá, giờ trở thành con tin của hệ thống mà họ giúp xây dựng. Với Apple, mỗi chiếc iPhone bán ra tại Trung Quốc vừa là thành công thương mại, vừa là lời nhắc nhở về rủi ro chiến lược: khi chuỗi cung ứng, dữ liệu và thị trường cùng nằm trong tay một chính quyền có thể thay đổi luật chơi bất kỳ lúc nào.
Guthrie rời Apple năm 2019 và hiện giảng dạy tại Trường Quản trị Toàn cầu Thunderbird (Đại học bang Arizona). Nhưng những gì ông nói từ một thập kỷ trước vẫn vang vọng trong hành lang các tập đoàn đa quốc gia: Không có kế hoạch B cho Trung Quốc — đồng nghĩa với việc không có quyền lựa chọn.
shared via nytimes,
đặt mua sách Apple in China: Khi gã khổng lồ bị trói buộc tại đây
đọc thử sách Apple in China tại đây
