Không Khí Bạn Hít Thở Đang Làm Gì Với Bộ Não Của Bạn?
05/11/25
Những nghiên cứu mới nhất chỉ ra mối liên hệ đáng lo ngại giữa ô nhiễm không khí và chứng sa sút trí tuệ - thách thức không chỉ về y học mà còn về chính sách và kinh tế.
Hai bộ não - hai số phận
Tại Trung tâm Trí nhớ Penn (Penn Memory Center), thuộc Đại học Pennsylvania, các bác sĩ và nhà nghiên cứu nhiều năm theo dõi những bệnh nhân bị suy giảm nhận thức cùng một nhóm người bình thường để hiểu sâu hơn về tiến trình lão hóa não bộ.
Trong số đó, có hai bệnh nhân đặc biệt - một người đàn ông và một phụ nữ - cả hai đều đồng ý hiến tặng bộ não sau khi qua đời cho nghiên cứu. “Một món quà vô giá,” bác sĩ Edward Lee, trưởng ngân hàng não của trường Y Perelman (thuộc Đại học Pennsylvania), xúc động nói. “Họ thực sự cống hiến để giúp chúng tôi hiểu rõ hơn về bệnh Alzheimer.”
Người đàn ông qua đời ở tuổi 83, sau nhiều năm sống cùng chứng sa sút trí tuệ. Ông sống tại khu Center City, Philadelphia, ngay gần tuyến cao tốc 676. Kết quả khám nghiệm tử thi cho thấy não ông chứa đầy mảng amyloid và sợi tau - những đặc trưng điển hình của Alzheimer - cùng nhiều vùng mô tổn thương do đột quỵ nhỏ.
Trái lại, người phụ nữ - qua đời ở tuổi 84 vì ung thư não - hầu như không có dấu hiệu bệnh lý Alzheimer. Trong suốt nhiều năm được theo dõi, các bài kiểm tra nhận thức của bà đều bình thường. Bà sống tại vùng ngoại ô Gladwyne, yên tĩnh, nhiều cây xanh, cách nơi ông sinh sống chỉ vài dặm.
Khi nhóm nghiên cứu so sánh, họ nhận thấy mức độ ô nhiễm không khí - đặc biệt là bụi mịn PM2.5 - mà người đàn ông phải tiếp xúc cao gấp đôi so với bà. Liệu đó chỉ là sự trùng hợp ngẫu nhiên?
“Khó có thể nói là ngẫu nhiên,” bác sĩ Lee nhận định. “Chất lượng không khí bạn sống trong đó có ảnh hưởng rõ rệt đến nhận thức.”
Bụi mịn - sát thủ thầm lặng của não bộ
PM2.5 là những hạt bụi có đường kính nhỏ hơn 2,5 micromet - nhỏ đến mức có thể xuyên qua hàng rào phổi, đi vào máu, thậm chí trực tiếp lên não qua đường khứu giác. Nhiều nghiên cứu trước đây đã chứng minh PM2.5 gây tổn thương phổi, tim, và giờ đây, bằng chứng ngày càng nhiều cho thấy nó là một “độc chất thần kinh”.
Năm 2020, Ủy ban Lancet - một tổ chức uy tín trong y học - bổ sung ô nhiễm không khí vào danh sách các yếu tố nguy cơ có thể kiểm soát được của chứng sa sút trí tuệ, bên cạnh tiểu đường, huyết áp cao, hút thuốc và suy giảm thính lực.
Trong nghiên cứu mới đăng trên tạp chí JAMA Neurology, nhóm của bác sĩ Lee phân tích hơn 600 bộ não hiến tặng trong suốt hai thập kỷ. Đây là nghiên cứu khám nghiệm lớn nhất từ trước đến nay về mối liên hệ giữa ô nhiễm và bệnh Alzheimer.
Các nhà khoa học đối chiếu dữ liệu môi trường với địa chỉ sinh sống của từng người hiến tặng, đồng thời sử dụng thang đo để định lượng mức độ tổn thương não do Alzheimer. Kết quả cho thấy: những người sống trong khu vực có nồng độ PM2.5 cao có nguy cơ tổn thương não nghiêm trọng hơn gần 20%.
“Chúng tôi không chỉ thấy mối liên hệ thống kê nữa,” bác sĩ Lee nói. “Giờ đây, chúng tôi có thể quan sát chính xác những gì ô nhiễm gây ra trong não người.”
Khi ô nhiễm tấn công trí nhớ và cả kinh tế
Một nhóm khác thuộc Đại học Columbia cũng tìm thấy kết quả tương tự khi phân tích dữ liệu của 56 triệu người hưởng Medicare tại Mỹ trong giai đoạn 2000-2014. Họ phát hiện, những người sống ở các quận có mức PM2.5 cao nhất có tỷ lệ nhập viện vì chứng sa sút trí tuệ thể Lewy (liên quan đến Parkinson) cao hơn 12% so với nơi có không khí trong lành nhất.
Để kiểm chứng, các nhà khoa học tại Đại học Johns Hopkins cho chuột hít PM2.5 trong 10 tháng. Kết quả thật đáng sợ: những con chuột từng nhanh nhẹn, nhớ đường mê cung, nay trở nên lú lẫn, lạc hướng, làm tổ kém. Khi giải phẫu, não chúng teo nhỏ và xuất hiện protein alpha-synuclein - dấu hiệu đặc trưng của sa sút trí tuệ ở người.
Không chỉ vậy, phân tích tổng hợp đăng trên The Lancet mùa hè vừa qua, gồm 32 nghiên cứu ở châu Âu, châu Mỹ và châu Á, cũng khẳng định: phơi nhiễm lâu dài với PM2.5 làm tăng đáng kể nguy cơ mắc chứng mất trí.
“Không khí ô nhiễm không chỉ là vấn đề hô hấp - nó là cuộc tấn công thầm lặng vào bộ não,” bác sĩ John Balmes, Đại học California, San Francisco, đồng thời là phát ngôn viên của Hiệp hội Phổi Hoa Kỳ, cảnh báo.
Chính sách năng lượng - đường giao cắt giữa lợi nhuận và sức khỏe
Những phát hiện này xuất hiện đúng lúc Mỹ đang có những thay đổi mạnh về chính sách năng lượng. Trong khi nhiều chuyên gia kêu gọi chuyển đổi sang năng lượng tái tạo, các nỗ lực này đang bị cản trở.
“Khẩu hiệu ‘Drill, baby, drill’ (Khoan đi, khoan nữa) là hướng đi sai lầm,” bác sĩ Balmes nhấn mạnh, ám chỉ các chính sách mở rộng khai thác nhiên liệu hóa thạch. “Các hành động đó sẽ làm giảm chất lượng không khí, tăng tỷ lệ tử vong và bệnh tật - trong đó có sa sút trí tuệ.”
Dưới thời Tổng thống Trump, chính quyền thúc đẩy việc khai thác dầu khí, dừng ưu đãi thuế cho năng lượng mặt trời và xe điện, tái khuyến khích sử dụng than. Gần đây, chính quyền cũng ngừng cấp phép cho các dự án điện gió ngoài khơi và hủy bỏ kế hoạch của bang California chuyển toàn bộ sang xe điện vào năm 2035.
“Nếu chính sách đi ngược xu thế năng lượng sạch, ô nhiễm sẽ gia tăng và đó là rủi ro sức khỏe nghiêm trọng cho người cao tuổi, nhóm dễ tổn thương nhất,” bác sĩ Xiao Wu, Đại học Columbia, nhận xét.
Cái giá của ô nhiễm và của sự thờ ơ
Theo bác sĩ Lee, “nhiều người cho rằng cải thiện chất lượng không khí quá tốn kém. Nhưng chi phí chăm sóc cho người bị sa sút trí tuệ còn lớn hơn gấp nhiều lần.” Tại Mỹ, chi phí y tế cho bệnh Alzheimer mỗi năm lên tới hàng trăm tỷ USD, chưa kể tổn thất năng suất lao động và gánh nặng tinh thần của các gia đình.
Thực tế, chất lượng không khí ở Mỹ cải thiện đáng kể trong hai thập kỷ qua, nhưng vẫn chưa đủ an toàn. Dưới thời Tổng thống Biden, Cơ quan Bảo vệ Môi trường Mỹ (EPA) ban hành tiêu chuẩn nghiêm ngặt hơn đối với PM2.5, thừa nhận “các bằng chứng khoa học cho thấy tiêu chuẩn hiện tại vẫn chưa đủ để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.”
Tuy nhiên, đến tháng 3 năm nay, người đứng đầu mới của EPA lại tuyên bố sẽ “xem xét lại” những tiêu chuẩn đó - động thái gây lo ngại cho giới khoa học và các nhà hoạch định chính sách y tế.
Từ nghiên cứu khoa học đến chiến lược kinh doanh bền vững
Những phát hiện này không chỉ dành cho giới y học hay nhà hoạt động môi trường. Đây cũng là lời nhắc nhở về mối quan hệ hữu cơ giữa kinh tế và sức khỏe cộng đồng.
Không khí sạch không chỉ là vấn đề đạo đức, mà còn là yếu tố chiến lược của tăng trưởng bền vững. Ô nhiễm khiến chi phí y tế tăng, năng suất lao động giảm, tuổi thọ người lao động ngắn lại - tất cả đều ảnh hưởng trực tiếp đến lợi nhuận doanh nghiệp và sự ổn định của thị trường.
Đầu tư vào năng lượng sạch, vận tải xanh, và hệ thống sản xuất ít phát thải không chỉ giúp doanh nghiệp hưởng lợi từ chính sách ưu đãi dài hạn, mà còn tạo lợi thế cạnh tranh trong kỷ nguyên mà “trách nhiệm môi trường” trở thành thước đo uy tín.
Như bác sĩ Lee kết luận: “Không khí sạch là khoản đầu tư dài hạn cho sức khỏe của xã hội - và cho chính nền kinh tế.”
shared via nytimes,
