Đế chế gà rán và thất bại của chiến dịch chống độc quyền tại Mỹ
25/07/25
Chính quyền Biden từng tuyên chiến với ngành công nghiệp gà – nơi chi phối cả giá cả, tiền lương và chuỗi cung ứng. Nhưng sau ba năm, ai mới là kẻ chiến thắng?
Ngày Chủ nhật thứ hai của tháng Năm – Lễ Mẹ tại Mỹ – luôn là thời điểm bận rộn nhất của KFC. Truyền thống này khởi nguồn từ một chiến dịch truyền hình những năm 1960, khi KFC khéo léo gắn món gà rán vào văn hóa gia đình Mỹ. Nhưng Lễ Mẹ năm 2014 lại là một thảm họa: nhiều cửa hàng KFC hết sạch gà, phải đóng cửa sớm, phá vỡ 50 năm lịch sử tiếp thị bền vững.
Lý do? KFC yêu cầu loại gà nhỏ – mỗi con chỉ 1,8 kg trước khi giết mổ, nhỏ hơn gà bán ngoài siêu thị. Khi giá thức ăn chăn nuôi giảm, nhiều nhà cung cấp chuyển sang nuôi gà to hơn để tăng lợi nhuận. Một nhà máy cung cấp chính chuyển toàn bộ dây chuyền sang gà lớn, khiến KFC thiếu hụt gần 400 triệu pound gà mỗi năm. Họ phải thuê McKinsey tư vấn – với chi phí 1 triệu USD – và nhận được cảnh báo nếu không ổn định được nguồn cung, chuỗi có thể mất đến 1,5 tỷ USD doanh thu.
“Thiên đường gà” và sự cấu kết giá cả
KFC tổ chức đấu thầu giữa các nhà cung ứng – như Tyson Foods, Pilgrim’s Pride – để ký hợp đồng cung cấp gà. Nhưng năm 2014, sau vụ thiếu gà, khi KFC mở thầu cho hợp đồng ba năm, tất cả các nhà cung cấp đồng loạt tăng giá. Không phải ngẫu nhiên. Bằng chứng cho thấy các lãnh đạo công ty đã bí mật liên hệ để chia sẻ chiến lược, cùng nâng giá và từ chối thương lượng.
Pilgrim’s Pride – công ty con của tập đoàn chế biến thịt lớn nhất thế giới JBS – còn cho nhân viên trình chiếu PowerPoint cho các chuỗi như Popeyes, cảnh báo rằng nếu không tăng giá, họ sẽ chuyển luôn sang sản xuất gà lớn. Trong một cuộc họp, quản lý cấp cao nói với nhân viên: “Tôi muốn anh chia sẻ thông tin này cho toàn ngành.”
Kết quả: tất cả nhà cung ứng đồng loạt nâng giá, tăng biên lợi nhuận từ 12 lên 22 cent/pound. Với khối lượng tiêu thụ 400 triệu pound/năm, các nhà cung cấp bỏ túi thêm khoảng 40 triệu USD chỉ riêng từ KFC.
Jayson Penn – CEO sau này của Pilgrim’s Pride – gọi năm 2014 là “chicken nirvana” (thiên đường gà). Chỉ trong một mùa hè, ngành gà chế biến đã hợp tác nâng giá toàn thị trường fast food, không cần ký kết công khai, chỉ cần vài cuộc gọi và sự đồng thuận ngầm.
Bộ Tư pháp vào cuộc – và thất bại
Năm 2020, Bộ Tư pháp Mỹ truy tố Penn và 9 lãnh đạo ngành gà từ Tyson, Koch, George’s… với cáo buộc thông đồng từ 2012 đến 2019. Các bằng chứng tập trung vào đợt nâng giá mùa hè 2014 – được mô tả là “cao trào của âm mưu.” Nhưng phải đến phiên tòa thứ ba năm 2022, sau hai lần xử không thành (mistrial), tất cả bị cáo được tuyên trắng án.
Vì sao? Các luật sư bào chữa nói không có thỏa thuận rõ ràng, không có văn bản ký tên, chỉ là chia sẻ thông tin như “bất kỳ doanh nhân nào cũng làm.” Một luật sư gọi việc tăng giá năm 2014 là “can đảm về giá” (price courage) chứ không phải thông đồng.
Mặc dù một email từ lãnh đạo Claxton Poultry ghi rõ “sếp bảo đừng giảm giá,” và nhiều cuộc gọi trao đổi lúc thương lượng với KFC được xác nhận, tòa vẫn cho rằng chưa đủ bằng chứng phạm tội hình sự.
Chiến dịch chống độc quyền của chính quyền Biden: Giấc mơ dang dở
Từ ngày nhậm chức, Tổng thống Biden đã coi việc siết chặt luật chống độc quyền là trụ cột chính sách. Ông bổ nhiệm ba "diều hâu chống độc quyền": Lina Khan (FTC), Jonathan Kanter (DOJ) và Tim Wu (NEC). Họ đại diện cho làn sóng “hipster antitrust” – nhấn mạnh rằng quyền lực thị trường không chỉ gây hại cho giá cả mà còn bóp nghẹt đổi mới, ép lương thấp, và làm suy yếu nền dân chủ.
Nhưng hành động thực tế lại không dễ dàng. Vụ kiện gà rán kết thúc bằng thất bại. Vụ FTC ngăn Meta mua lại Within – một công ty thực tế ảo – bị bác. Thậm chí thương vụ Microsoft mua Activision Blizzard cũng vượt qua được rào cản pháp lý. Những thắng lợi hiếm hoi như ngăn Penguin Random House mua Simon & Schuster là quá ít để tạo sóng lớn.
Trong bối cảnh đó, vụ gà trở thành biểu tượng: dễ hiểu, gần gũi, và phản ánh sự tập trung quyền lực quá mức. Ngành gà chế biến trị giá 50 tỷ USD mỗi năm, nhưng chỉ có bốn công ty kiểm soát hơn 50% thị phần.
Từ giá cả đến tiền lương: Sự cấu kết toàn diện
Sau vụ đấu thầu KFC, các công ty gà còn bị tố ép lương công nhân. Bộ Tư pháp phát hiện rằng mỗi năm, khoảng 20 công ty (chiếm 90% ngành) cử đại diện họp kín, dùng dữ liệu từ một công ty tư vấn nhỏ (Webber, Meng, Sahl) để chia sẻ kế hoạch tăng lương – thực chất là dàn xếp để không cạnh tranh đãi ngộ.
Dù ông Meng – giám đốc công ty tư vấn – nói mình chỉ là “công cụ vô tình,” nhưng DOJ vẫn kiện ông và 3 công ty gà lớn. Kết quả: họ chấp nhận nộp 85 triệu USD để bồi thường cho công nhân. Ngành công nghiệp này rõ ràng đã trả giá – dù không bằng một bản án hình sự.
Điều ít ai để ý: Các trang trại gà đã thắng
Trong các điều khoản hòa giải, có một điều khoản ít được báo chí chú ý nhưng lại làm thay đổi cuộc chơi: kết thúc hệ thống “giải đấu” trong trả lương cho nông dân. Trước đây, các trại nuôi gà nhận trứng và thức ăn từ công ty, sau vài tuần sẽ được chấm điểm theo cân nặng, tỷ lệ sống... Ai “về nhất” nhận thưởng, ai “đội sổ” bị phạt. Nhưng nông dân không kiểm soát được đầu vào – và họ cho rằng hệ thống này bất công.
Chính quyền Obama từng thất bại khi cố cấm hệ thống này qua quy định hành pháp. Nhưng nhờ vụ kiện tiền lương, Bộ Tư pháp đã khiến Wayne-Sanderson Farms – công ty mới sau sáp nhập – phải chấm dứt mô hình “giải đấu”, cam kết trả lương sàn cho tất cả người nuôi.
Đây là một bước tiến mang tính tiền lệ. Dù chỉ áp dụng cho một vài công ty, nhưng nó tạo áp lực lên toàn ngành, cho thấy chính phủ có thể buộc các tập đoàn thay đổi thực hành mà không cần thông qua quốc hội.
Sự kiên trì của Kanter và bài học cho chiến lược Biden
Bất chấp các thất bại trong tòa, Kanter và Khan vẫn tiếp tục theo đuổi các vụ kiện mới. DOJ đã kiện công ty dữ liệu Agri Stats – với cáo buộc chia sẻ thông tin để cố định giá trong ngành thịt. Sáu bang đã cùng tham gia.
Kanter từng nói: “Chúng tôi không thuộc câu lạc bộ hèn nhát” (the chickenshit club) – ám chỉ sự e dè của các công tố viên liên bang trong truy tố doanh nghiệp lớn. Ông yêu cầu nhân viên mở nhạc Tom Petty “I Won’t Back Down” mỗi khi bị công kích.
Nhưng áp lực ngày càng tăng. Một số tờ báo như Wall Street Journal liên tục chỉ trích FTC, trong khi các vụ kiện lớn như Google, Amazon, JetBlue vẫn chưa ngã ngũ.
Kết quả hiện tại có thể chưa như mong đợi, nhưng nỗi sợ điều tra đã khiến 12 thương vụ sáp nhập bị hủy trước khi DOJ kịp kiện, và 2 thương vụ khác bị hủy ngay sau khi khởi kiện. Tức là dù chưa thắng trong tòa, các cơ quan chống độc quyền đã thay đổi hành vi doanh nghiệp.
Liệu có thể làm sạch ngành gà – và xa hơn là cả chủ nghĩa tư bản Mỹ?
Từ góc nhìn kinh tế, ngành gà rán là ví dụ kinh điển về sự tập trung quyền lực: ít người chơi, dễ thông đồng, khó truy tố. Từ góc độ chính trị, nó là bài test cho tuyên bố của chính quyền Biden rằng: nước Mỹ cần một chính sách chống độc quyền mạnh mẽ hơn, không chỉ để bảo vệ giá cả, mà còn để bảo vệ thị trường, người lao động và các doanh nghiệp nhỏ.
Nếu điều đó đúng, thì thất bại của vụ KFC là một lời cảnh tỉnh. Nhưng nếu những vụ kiện dân sự sau đó thực sự thay đổi quy tắc chơi, thì ngành gà – từng là biểu tượng của cấu kết – cũng có thể trở thành hình mẫu cho cải cách.
shared via nytimes,
