Nền kinh tế nghìn tỷ USD của châu Âu trước cơn địa chấn toàn cầu mới
04/11/25
 |
| Trung tâm thành phố Katowice. Sản lượng kinh tế của Ba Lan vượt mức 1 nghìn tỷ USD, nhưng câu hỏi hiện nay là liệu nước này có thể duy trì đà tăng trưởng hay không. Ảnh: Maciek Nabrdalik |
Phép màu Ba Lan và trật tự cũ đang lung lay
Ba Lan từng được xem là hình mẫu của phép màu kinh tế hậu Chiến tranh Lạnh. Sau khi Bức tường Berlin sụp đổ năm 1989, đất nước này chìm trong khủng hoảng, lạm phát lên tới 900%, thu nhập bình quân thuộc nhóm thấp nhất châu Âu. Ba thập niên sau, Ba Lan trở thành thành viên mới nhất của “câu lạc bộ nghìn tỷ USD” – những nền kinh tế có quy mô GDP vượt 1.000 tỷ USD.
Tuy nhiên, nền tảng đã đưa Ba Lan tới thịnh vượng – trật tự toàn cầu dựa trên hợp tác, thương mại tự do và an ninh chung – đang dần sụp đổ. Chính quyền Tổng thống Donald Trump đang thúc đẩy chủ nghĩa bảo hộ, áp thuế với đồng minh, siết thương mại, và đặt trọng tâm an ninh vào sức mạnh quân sự thay vì hội nhập kinh tế. Trung Quốc, từ đối tác thương mại quan trọng, lại trở thành đối thủ chiến lược; còn châu Âu, vốn thịnh vượng nhờ toàn cầu hóa, đang phải vật lộn trong một trật tự mới đầy bất ổn.
Pawel Pustelnik, Giám đốc điều hành công ty công nghệ Future Processing, nói: “Người ta bắt đầu tự hỏi: Liệu thời hoàng kim đã kết thúc chưa?”
Từ than đá tới trí tuệ nhân tạo
Future Processing là biểu tượng cho cuộc chuyển mình thần kỳ của Ba Lan. Được sáng lập năm 2000 trong căn nhà nhỏ ở Gliwice – thị trấn công nghiệp phía nam, công ty khởi đầu khi Ba Lan còn loay hoay xây dựng nền kinh tế thị trường. Hai mươi năm sau, doanh nghiệp này đạt doanh thu 70 triệu USD/năm, với 800 nhân viên và văn phòng đặt trên nền một mỏ than cũ.
Ngày nay, thay vì những bãi xỉ đen đặc, khuôn viên ấy có nhà trẻ cho con nhân viên và sân bóng padel. Những con đường trong khu thử nghiệm xe tự lái của công ty khởi nghiệp Autonomous Systems – dự án khác của nhà sáng lập Jaroslaw Czaja – từng là nơi vận hành giàn khoan và băng chuyền than.
Ba Lan đã đổi màu không chỉ trong cảnh quan mà cả trong cấu trúc kinh tế. Ông Pustelnik đặt câu hỏi: “Liệu chúng tôi có thể giữ nhịp phát triển trong một thế giới không còn như trước?”
Từ “liệu pháp sốc” đến kỳ tích châu Âu
Thành công của Ba Lan bắt nguồn từ chuỗi cải cách triệt để thập niên 1990, được gọi là “liệu pháp sốc” do cựu Bộ trưởng Tài chính Leszek Balcerowicz khởi xướng. Các biện pháp tự do hóa thương mại, tư nhân hóa doanh nghiệp nhà nước và kiểm soát lạm phát đã gây đau đớn ban đầu, nhưng đặt nền móng cho một nền kinh tế thị trường hiện đại.
Cột mốc quyết định là năm 2004, khi Ba Lan gia nhập Liên minh châu Âu. Cánh cửa vào thị trường chung đã giúp dòng vốn đầu tư nước ngoài đổ vào, đồng thời mang lại hàng trăm tỷ euro viện trợ để xây dựng đường cao tốc, sân bay, bảo tàng, hệ thống xử lý nước thải và cơ sở giáo dục.
Đi kèm là cải cách thể chế – từ hệ thống luật pháp, chuẩn mực kế toán đến cơ chế quản lý nhà nước – giúp Ba Lan trở thành nền kinh tế minh bạch, năng động và có sức hút đầu tư cao nhất Đông Âu.
Nhờ vị trí trung tâm châu Âu, lực lượng lao động có trình độ và thị trường nội địa 38 triệu dân, Ba Lan phát triển nhanh chóng trong hàng loạt lĩnh vực: nông nghiệp, ô tô, y tế, công nghệ, tài chính. Szymon Janota, Giám đốc điều hành Graylight Imaging, nói: “Thị trường trong nước của chúng tôi đủ lớn để phát triển mà không cần phụ thuộc quá nhiều vào xuất khẩu.”
Từ 1995–2024, quy mô nền kinh tế Ba Lan tăng gấp ba lần, trở thành một trong những quốc gia tăng trưởng nhanh nhất châu Âu.
Bóng chiến tranh và rạn nứt toàn cầu
Nhưng “phép màu” ấy bắt đầu chao đảo sau năm 2022, khi Nga xâm lược Ukraine, phá vỡ chuỗi cung ứng năng lượng giá rẻ và làm lung lay mô hình hợp tác châu Âu.
Ba Lan chịu ảnh hưởng trực tiếp: giá năng lượng tăng, chi phí tuân thủ quy định của EU nặng nề hơn, và sức ép cạnh tranh từ Mỹ và Trung Quốc ngày càng gay gắt.
Khi Trump khơi lại chính sách thuế quan với châu Âu và hạn chế thương mại xuyên Đại Tây Dương, nền kinh tế Ba Lan – vốn phụ thuộc chặt chẽ vào chuỗi sản xuất của Đức – bị đặt trong thế khó. Pawel Cygan, Giám đốc Kirchhoff Polska, công ty sản xuất linh kiện ô tô, thừa nhận: “Chúng tôi chưa thấy rủi ro ngắn hạn rõ rệt, nhưng về dài hạn thì không ai biết điều gì sẽ xảy ra.”
Một hiệp định thương mại sắp được ký giữa EU và khối Mercosur (Nam Mỹ) cũng khiến Ba Lan lo ngại, khi gà và ngũ cốc giá rẻ từ Brazil và Argentina có thể tràn vào thị trường, gây tổn hại cho nông dân trong nước.
Trên phương diện an ninh, Ba Lan đã trở thành tuyến đầu của NATO. Nước này hiện có lực lượng quân sự lớn hơn cả Đức, Pháp, Anh, và dự kiến chi 5% GDP cho quốc phòng vào năm tới – tỷ lệ cao nhất trong liên minh. Nhưng chi phí ấy cũng để lại hậu quả: ngân sách dành cho phúc lợi xã hội, hạ tầng và giáo dục bị thu hẹp, nợ công tăng nhanh, trong khi phần lớn khoản chi lại chảy ra nước ngoài dưới dạng hợp đồng mua vũ khí của Mỹ.
Kinh tế thời chiến và những cơ hội không ngờ
Sức ép địa chính trị khiến nhiều nhà đầu tư nước ngoài tạm hoãn hoặc rút lui. Michal Boleslawski, CEO ING Bank Poland, cho biết: “Ba công ty quốc tế đã dừng kế hoạch đầu tư vào khu kinh tế đặc biệt Katowice.”
Song, giữa khủng hoảng, vẫn lóe lên những cơ hội mới. Chiến tranh khiến các quy định hạn chế đầu tư quốc phòng được nới lỏng, tạo điều kiện cho ba doanh nghiệp quân sự nội địa thay thế các nhà đầu tư rút lui.
Đáng chú ý, hơn 1 triệu người Ukraine đã tị nạn và định cư tại Ba Lan, mang đến một lực lượng lao động trẻ, dồi dào và có kỹ năng. Ông Jerzy Kufel, CEO công ty phần mềm Iteo, nói: “Người nhập cư đã giúp nền kinh tế linh hoạt hơn và tăng năng suất.”
Theo báo cáo của Deloitte thực hiện cho Cao ủy Liên Hiệp Quốc về Người tị nạn, dòng người Ukraine đã giúp GDP Ba Lan tăng thêm 2,7% – tương đương 27 tỷ USD chỉ trong vòng một năm.
Chuyển hướng trong chuỗi cung ứng toàn cầu
Dù bất ổn, các doanh nhân Ba Lan vẫn tìm thấy cơ hội trong làn sóng tái cấu trúc thương mại thế giới. Việc Mỹ, EU và nhiều quốc gia phương Tây tìm cách rút chuỗi cung ứng khỏi Trung Quốc đang mở ra cơ hội cho Đông Âu.
Pawel Gierynski, đối tác điều hành quỹ đầu tư Abris Capital ở Warsaw, nhận xét: “Các tập đoàn lớn muốn ‘gần hóa sản xuất’ – chuyển nhà máy về châu Âu để giảm rủi ro.”
Graylight Imaging cũng đang hưởng lợi từ xu hướng này. Giám đốc Janota nói: “Khi thế giới bớt toàn cầu hóa, chúng tôi tập trung hơn vào nội địa.” Công ty chuyên phát triển hệ thống AI phân tích hình ảnh y tế, nay chỉ còn gặp đối thủ đáng kể ở Mỹ và Trung Quốc.
Đối với Ba Lan, quá trình “tự cường trong toàn cầu hóa mới” dường như là điều quen thuộc. Lịch sử đã dạy họ phải biết thích nghi với mọi biến động, từ chia cắt chính trị đến khủng hoảng tài chính. Marta Kepa, Chủ tịch Hiệp hội Phần mềm Ba Lan, nói: “Chúng tôi đã quen với việc thay đổi nhanh. Lịch sử khiến người Ba Lan linh hoạt hơn bất kỳ ai.”
Trật tự mới, bài kiểm tra cũ
Khi thế giới bước vào kỷ nguyên cạnh tranh chiến lược, Ba Lan không còn được che chở bởi những cam kết kinh tế – an ninh từng định hình trật tự hậu chiến. Dòng chảy thương mại suy yếu, niềm tin chính trị lung lay, và chủ nghĩa bảo hộ quay lại như cơn sóng ngầm.
Song, trong bức tranh ấy, Ba Lan vẫn giữ vị thế đặc biệt: một quốc gia nhỏ từng vượt qua chia cắt và khủng hoảng để vươn thành nền kinh tế nghìn tỷ USD, giờ đang thử thách bản lĩnh lần nữa – giữa cơn xoáy của một thế giới không còn luật chơi cũ. Ông Balcerowicz, cha đẻ của cải cách Ba Lan, nói: “Thế giới có thể thay đổi nhưng khả năng thích ứng mới là tài sản bền vững nhất của chúng tôi.”
shared via nytimes,
