Cách Trung Quốc giành quyền kiểm soát khoáng sản
28/10/25
 |
| Một mỏ đất hiếm ở tỉnh Giang Tây, Trung Quốc |
Mạng lưới kiểm soát khoáng sản của Bắc Kinh
Hơn một năm qua, Trung Quốc âm thầm xây dựng một hệ thống quy định phức tạp nhằm siết chặt quyền kiểm soát đối với các loại khoáng sản mà thế giới gần như không thể thiếu. Những nguyên liệu có tên gọi ít người biết đến - chủ yếu là nhóm “đất hiếm” - đang đóng vai trò then chốt trong sản xuất hàng loạt sản phẩm quân sự và dân dụng, từ máy bay chiến đấu, chip bán dẫn cho đến ô tô điện.
Sự thống trị nguồn cung này trao cho Bắc Kinh đòn bẩy quyền lực khổng lồ. Trung Quốc là nhà sản xuất duy nhất của samarium, kim loại đất hiếm được dùng trong nhiều thiết bị quân sự. Cũng chỉ có Trung Quốc nắm vững quy trình tinh luyện dysprosium siêu tinh khiết - nguyên liệu cần thiết để chế tạo chip tốc độ cao và toàn bộ nguồn cung của thế giới hiện phụ thuộc vào một nhà máy duy nhất gần Thượng Hải. Ngoài ra, Trung Quốc sản xuất 90% nam châm đất hiếm toàn cầu, trong đó có nhiều loại nam châm nhỏ được dùng trong động cơ ô tô và thiết bị điện tử.
Đòn bẩy mới trong cuộc đối đầu Mỹ - Trung
Cuối năm ngoái, Bắc Kinh lần đầu viện dẫn bộ quy tắc mới, đình chỉ xuất khẩu sang Mỹ bốn nguyên tố kim loại - tuy chưa bao gồm đất hiếm - nhằm trả đũa việc Washington siết chặt hạn chế đối với chip hiệu năng cao xuất sang Trung Quốc. Từ đó, chính phủ Trung Quốc liên tục mở rộng phạm vi kiểm soát, khiến nguồn cung đất hiếm cho thế giới ngày càng bị bóp nghẹt.
Các biện pháp xuất khẩu này trở thành tâm điểm căng thẳng giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới và dự kiến được bàn thảo trong cuộc gặp giữa Chủ tịch Tập Cận Bình và Tổng thống Donald Trump. Một số quan chức Mỹ hy vọng Bắc Kinh hoãn thực thi quy định mới, bởi việc siết chặt quá mức có thể làm tổn hại chính hình ảnh Trung Quốc như một nhà cung cấp đáng tin cậy trên thị trường toàn cầu.
Dưới đây là từng bước Trung Quốc thiết lập “vòng vây” đối với khoáng sản chiến lược.
Bước 1: Đặt nền móng - Yêu cầu hồ sơ chi tiết (1/10/2024)
Ngày 1 tháng 10 năm 2024, Trung Quốc yêu cầu tất cả các nhà xuất khẩu đất hiếm phải thu thập thông tin chi tiết từ khách hàng nước ngoài, bao gồm mục đích sử dụng và khối lượng kim loại trong chuỗi cung ứng.
Quy định này giúp Bộ Thương mại Trung Quốc có được “bản đồ” toàn diện về nhu cầu đất hiếm của các công ty trên khắp thế giới từ loại khoáng sản, số lượng đến điểm đến cuối cùng - tạo cơ sở cho các động thái kiểm soát sau này.
Bước 2: Ngăn chặn Mỹ tiếp cận khoáng chất chiến lược (3/12/2024)
Ngày 3 tháng 12, Bắc Kinh ngừng xuất khẩu sang Mỹ bốn nguyên tố kim loại không thuộc nhóm đất hiếm nhưng có tầm quan trọng chiến lược: gallium, germanium, antimony và tungsten. Hai nguyên tố đầu được sử dụng trong chế tạo chip bán dẫn, trong khi hai nguyên tố còn lại cần thiết cho đạn dược và các ứng dụng quân sự.
Lần đầu tiên, Trung Quốc không chỉ cấm xuất khẩu trực tiếp sang Mỹ mà còn ngăn các công ty ở nước thứ ba tái xuất những vật liệu này cho doanh nghiệp Mỹ - đánh dấu bước mở rộng quyền kiểm soát vượt ra ngoài biên giới quốc gia.
Bước 3: Mở rộng lệnh cấm sang đất hiếm và nam châm (4/4/2025)
Ngày 4 tháng 4, Trung Quốc tiếp tục áp đặt kiểm soát xuất khẩu đối với bảy trong số 17 nguyên tố đất hiếm, cũng như các loại nam châm được chế tạo từ chúng. Việc xuất khẩu đến tất cả các quốc gia, không chỉ riêng Mỹ, đều bị đình chỉ. Trong hai tháng tiếp theo, chỉ rất ít giấy phép được cấp, khiến các nhà sản xuất ô tô ở Mỹ, châu Âu và Nhật Bản phải trì hoãn sản xuất do cạn kiệt nguồn cung.
Hơn sáu tháng sau, việc xuất khẩu samarium - kim loại quan trọng cho nam châm quân sự vẫn bị tạm dừng hoàn toàn. Các nguyên tố khác chỉ được cấp phép tạm thời trong sáu tháng, nhiều giấy phép trong số đó sắp hết hạn, làm gia tăng sự bất ổn trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
Bước 4: Ngăn rò rỉ công nghệ đất hiếm (9/10/2025)
Ngày 9 tháng 10, trong loạt động thái đồng loạt, Bộ Thương mại Trung Quốc ra lệnh cấm chuyển giao công nghệ hoặc dữ liệu liên quan đến khai thác, tinh luyện và tái chế đất hiếm ra khỏi lãnh thổ mà không có sự chấp thuận đặc biệt. Lệnh này bao gồm cả việc cấp phép sở hữu trí tuệ hay tuyển dụng chuyên gia Trung Quốc ở nước ngoài.
Đây là nỗ lực nhằm ngăn chặn các quốc gia khác phát triển ngành công nghiệp đất hiếm độc lập, qua đó củng cố “độc quyền” gần như tuyệt đối của Trung Quốc trên thị trường toàn cầu.
Bước 5: Dừng xuất khẩu thiết bị chế biến đất hiếm (9/10/2025)
Cũng trong ngày 9 tháng 10, Trung Quốc công bố danh sách dài các lò nung, hóa chất và thiết bị xử lý đất hiếm bị cấm xuất khẩu ra nước ngoài từ ngày 8 tháng 11.
Khi Trung Quốc là nhà sản xuất chính thiết bị tinh luyện đất hiếm và nhà máy nam châm, quy định này có thể làm đình trệ nỗ lực của Mỹ và các nước đồng minh trong việc xây dựng chuỗi sản xuất riêng biệt bên ngoài Trung Quốc.
Bước 6: Mở rộng danh mục khoáng sản kiểm soát (9/10/2025)
Trong cùng ngày, Bộ Thương mại Trung Quốc bổ sung thêm năm nguyên tố đất hiếm vào danh sách bảy nguyên tố trước đó cần giấy phép xuất khẩu. Các quy định này cũng mở rộng sang các sản phẩm được chế tạo từ chúng, có hiệu lực từ ngày 8 tháng 11.
Việc mở rộng phạm vi kiểm soát củng cố quyền lực của Bắc Kinh đối với toàn bộ chuỗi cung ứng nguyên liệu chiến lược toàn cầu, đặc biệt trong các lĩnh vực năng lượng, quốc phòng và công nghệ cao.
Bước 7: Siết chặt xuất khẩu thiết bị sản xuất pin (9/10/2025)
Cũng trong đợt công bố ngày 9 tháng 10, Trung Quốc hạn chế xuất khẩu vật liệu và thiết bị sản xuất pin - lĩnh vực trọng yếu đối với ngành xe điện và lưu trữ năng lượng tái tạo. Các sản phẩm này chỉ được phép xuất khẩu nếu có giấy phép đặc biệt kể từ ngày 8 tháng 11.
Bằng cách này, Trung Quốc gia tăng ảnh hưởng đối với các nhà sản xuất xe điện toàn cầu và các công ty năng lượng cần công nghệ pin quy mô lớn cho điện gió, điện mặt trời.
Bước 8: Kiểm soát vật liệu siêu cứng trong ngành chip (9/10/2025)
Bộ Thương mại cũng ngăn xuất khẩu các vật liệu siêu cứng như lưỡi cưa kim cương, vốn cần thiết trong sản xuất tấm wafer bán dẫn và tấm pin năng lượng mặt trời, bắt đầu từ ngày 8 tháng 11.
Quy định này giúp Trung Quốc củng cố vị thế thống trị 98% thị phần toàn cầu về wafer năng lượng mặt trời, đồng thời có thể tạo lợi thế chiến lược trong ngành bán dẫn - lĩnh vực vốn là tâm điểm của cuộc cạnh tranh công nghệ Mỹ - Trung.
Bước 9: Mở rộng kiểm soát với sản phẩm sản xuất ngoài Trung Quốc (9/10/2025)
Một quy định khác yêu cầu mọi loại nam châm đất hiếm sản xuất bên ngoài Trung Quốc phải được Bộ Thương mại phê duyệt nếu có chứa tối thiểu 0,1% nguyên liệu đất hiếm có nguồn gốc Trung Quốc. Quy định này, có hiệu lực từ ngày 1 tháng 12, cũng áp dụng cho sản phẩm sử dụng công nghệ đất hiếm do Trung Quốc phát triển.
Cách viết mập mờ của văn bản khiến phạm vi áp dụng gần như bao trùm mọi sản phẩm có chứa dấu vết đất hiếm, từ động cơ điện cho đến ghế ô tô. Các hồ sơ xin phép phải nêu rõ mục đích sử dụng và sẽ “bị từ chối về nguyên tắc” nếu liên quan đến sản xuất quân sự.
Quy định này có thể được Bắc Kinh tận dụng để ngăn các quốc gia cung cấp vũ khí cho Ukraine hoặc xây dựng năng lực quốc phòng riêng – phù hợp với lập trường nghiêng về phía Nga trong xung đột.
Bước 10: Dừng xuất khẩu chip sang châu Âu (14/10/2025)
Ngày 14 tháng 10, Nexperia, công ty Hà Lan được một tập đoàn Trung Quốc mua lại năm 2018, thông báo bị yêu cầu ngừng xuất khẩu chip từ Trung Quốc sang châu Âu. Ngay sau đó, các hãng xe như Volkswagen đối mặt nguy cơ thiếu hụt linh kiện bán dẫn.
Động thái này diễn ra sau khi chính phủ Hà Lan giành quyền kiểm soát Nexperia, cho thấy Bắc Kinh sẵn sàng dùng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu như công cụ địa chính trị, gây sức ép trực tiếp lên chuỗi cung ứng châu Âu.
Sự dịch chuyển quyền lực khoáng sản toàn cầu
Những bước đi có hệ thống của Trung Quốc biến quốc gia này thành trung tâm kiểm soát nguyên liệu chiến lược toàn cầu. Việc mở rộng các lệnh cấm, cấp phép tạm thời, và giám sát công nghệ giúp Bắc Kinh nắm quyền quyết định đối với nhiều ngành công nghiệp trọng yếu - từ năng lượng tái tạo, xe điện, đến quốc phòng.
Tuy nhiên, việc sử dụng quá đà đòn bẩy khoáng sản cũng tiềm ẩn rủi ro: làm suy giảm niềm tin của các đối tác quốc tế và thúc đẩy các nước phát triển tìm cách tách rời chuỗi cung ứng khỏi Trung Quốc. Dẫu vậy, trong hiện tại, Bắc Kinh vẫn nắm trong tay con át chủ bài quý giá - quyền kiểm soát gần như tuyệt đối đối với những khoáng sản mà thế giới hiện đại không thể vận hành nếu thiếu chúng.
shared via nytimes,
