Trung Quốc đã thống lĩnh ngành đất hiếm toàn cầu như thế nào?
25/04/25
 |
| Song Zuokai, 81 tuổi, đang nhìn vào một mỏ đất hiếm ở Baisha, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc vào năm 2010. Trung Quốc đã quốc hữu hóa và hợp nhất các mỏ ở phía nam thành một công ty nhà nước duy nhất, Ảnh: Christie Johnston/ The New York Times |
I. Cú sốc năm 2010 và sự trỗi dậy không khoan nhượng của Bắc Kinh
Năm 2010, Trung Quốc gây chấn động toàn cầu khi áp lệnh cấm xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản trong bảy tuần vì mâu thuẫn lãnh thổ. Dù ngắn ngủi, sự kiện này đã thay đổi cục diện chuỗi cung ứng toàn cầu. Sau đó, Trung Quốc:
- Tăng cường kiểm soát ngành: xóa sổ mafia khoáng sản, bắt hàng ngàn người, quốc hữu hóa và gộp các mỏ đất hiếm thành tập đoàn nhà nước China Rare Earth Group.
- Đầu tư vào chế biến sâu: thay vì chỉ xuất khẩu nguyên liệu, Trung Quốc xây hàng loạt nhà máy nam châm đất hiếm ở Cám Châu (Ganzhou), Giang Tây.
Kết quả: Trung Quốc hiện sản xuất 90% nam châm đất hiếm toàn cầu – linh kiện nhỏ nhưng không thể thiếu trong ô tô điện, tuabin gió, tên lửa, robot, và thiết bị quân sự.
II. Nhật Bản phản ứng quyết liệt – Mỹ thì không
Sau cú sốc 2010:
Nhật Bản:
- Dự trữ đủ đất hiếm dùng trong 2 năm.
- Hợp tác với Lynas (Úc) – hiện cung cấp 60% đất hiếm nhẹ cho Nhật.
- Duy trì sản xuất trong nước (Proterial, TDK, Shin-Etsu) và mở thêm nhà máy ở Việt Nam – để giảm rủi ro chuỗi cung ứng và tận dụng chi phí thấp.
Mỹ:
- Vẫn phụ thuộc gần như hoàn toàn vào Trung Quốc trong cả khai thác lẫn chế biến.
- Dự án xây nhà máy nam châm đất hiếm tại North Carolina (Hitachi Metals) phải đóng cửa năm 2020 vì khách hàng từ chối trả thêm chi phí so với hàng Trung Quốc.
- Duy nhất mỏ Mountain Pass (California) đang hoạt động, nhưng vẫn phải gửi quặng sang Trung Quốc chế biến đến gần đây mới bắt đầu tự tinh luyện.
Bình luận của chuyên gia:
- “Đất hiếm là loại khoáng sản mang tính chiến lược nhất. Nhưng trong 15 năm qua, chính sách của Mỹ gần như không làm gì cả.” ~ Milo McBride, Carnegie Endowment
III. Chiến lược dài hơi của Trung Quốc – và vai trò của Chủ tịch Tập Cận Bình
- Tuyên bố 2020 của ông Tập: “Phải củng cố chuỗi cung ứng toàn cầu phụ thuộc vào Trung Quốc, tạo sức mạnh để đối phó với các hành động cắt đứt từ nước ngoài.”
- Chính phủ Trung Quốc tài trợ mạnh tay cho nhà máy nam châm, khai khoáng, tinh luyện – đồng thời siết quy định xuất khẩu khi Mỹ áp thuế.
Mới đây, Trung Quốc tạm dừng xuất khẩu một số loại đất hiếm và nam châm, nhằm trả đũa thuế quan từ chính quyền Trump.
IV. Vì sao Mỹ thất bại?
1. Thiếu quyết tâm chính trị
- Cả đảng Dân chủ lẫn đảng Cộng hòa đều không triển khai triệt để kế hoạch giảm phụ thuộc Trung Quốc.
- Dự án quy mô như Mountain Pass mất nhiều năm mới khởi động lại và sản lượng một năm bằng một ngày của Trung Quốc.
2. Khó khăn từ môi trường pháp lý
- Mở mỏ đất hiếm ở Mỹ mất trung bình 29 năm vì thủ tục phức tạp.
“Bạn có thể mất cả sự nghiệp chỉ để mở một mỏ.” ~ Mark Smith, CEO NioCorp
- Ngược lại, Trung Quốc có thể mở mỏ trong thời gian rất ngắn, không vướng quy định môi trường phức tạp.
3. Tâm lý “ngại trả giá” của doanh nghiệp Mỹ
- Ngành nam châm Mỹ từng được General Motors dẫn đầu từ những năm 1980.
- Nhưng khi chi phí tăng, doanh nghiệp chuyển sản xuất sang Trung Quốc và Singapore để tiết kiệm.
Ví dụ điển hình:
- Hitachi Metals (nay là Proterial) xây nhà máy nam châm ở Mỹ, nhưng phải đóng cửa do không có khách hàng chấp nhận mức giá cao hơn của Mỹ.
V. Thị trường nhỏ – rủi ro lớn
- Dù mang tính chiến lược, thị trường đất hiếm rất nhỏ so với đồng, sắt, than…
- Việc đầu tư vào ngành này ít hấp dẫn hơn về mặt lợi nhuận, nhất là khi Trung Quốc vẫn giữ giá thấp nhờ chính sách công nghiệp mạnh tay.
“Doanh nghiệp Mỹ ngần ngại dấn thân vì lo rằng khách hàng sẽ quay về với hàng Trung Quốc rẻ hơn.” ~ David Sandalow, cựu quan chức chính sách khoáng sản thời Obama
1. Không có năng lực sản xuất, mọi tuyên bố về “tự cường” chỉ là khẩu hiệu.
Mỹ phát minh công nghệ – Trung Quốc chiếm lĩnh sản xuất và chuỗi giá trị.
2. Cần quyết tâm chính trị và thị trường bảo chứng để các doanh nghiệp dám đầu tư dài hạn.
Nếu chỉ áp thuế nhưng không tạo đầu ra ổn định – đầu tư vào sản xuất chiến lược sẽ mãi bị bỏ ngỏ.
3. Trong ngành nhỏ, ai đi trước sẽ kiểm soát toàn cầu.
Trung Quốc không chỉ đi trước – mà còn xây thế trận gần như không thể thay thế trong suốt 15 năm qua.
shared via nytimes,
