Trung Quốc tăng tốc vượt Mỹ trong cuộc đua năng lượng hạt nhân
24/10/25
 |
| Một mái vòm đang được đặt trên tòa nhà lò phản ứng số 1 của nhà máy điện hạt nhân Chiết Giang San'ao ở tỉnh Chiết Giang, Trung Quốc, năm 2022 |
Tham vọng thống lĩnh năng lượng sạch
Trong khi thế giới nhắc đến Trung Quốc như cường quốc sản xuất tấm pin mặt trời hay xe điện, ít ai nhận ra nước này đang âm thầm chiếm lĩnh một lĩnh vực khác: năng lượng hạt nhân. Với tốc độ xây dựng nhanh chóng, Trung Quốc hiện có gần như số lò phản ứng đang thi công tương đương phần còn lại của thế giới cộng lại. Theo kế hoạch, đến năm 2030, công suất điện hạt nhân của Trung Quốc sẽ vượt Mỹ, quốc gia đầu tiên khai thác năng lượng nguyên tử để phát điện.
Phần lớn các lò phản ứng của Trung Quốc được phát triển dựa trên thiết kế của Mỹ và Pháp. Tuy nhiên, khác với phương Tây – nơi các dự án hạt nhân thường bị chậm tiến độ và đội chi phí – Trung Quốc khắc phục những rào cản đó và triển khai hàng loạt công trình đúng hạn với chi phí giảm dần. Cùng lúc, nước này đang đầu tư mạnh vào các công nghệ hạt nhân thế hệ mới – những lĩnh vực mà phương Tây vẫn chưa đạt đột phá – và thậm chí cả nghiên cứu phản ứng tổng hợp (fusion), nguồn năng lượng gần như vô hạn nếu có thể kiểm soát được.
Mục tiêu sâu xa của Bắc Kinh là trở thành nhà cung cấp năng lượng hạt nhân toàn cầu, gia nhập nhóm ít ỏi các quốc gia có thể thiết kế và xuất khẩu công nghệ hạt nhân – như Mỹ, Nga, Pháp và Hàn Quốc.
“Người Trung Quốc đang tiến rất, rất nhanh,” Mark Hibbs – chuyên gia cao cấp tại Quỹ Carnegie Endowment for Peace và là tác giả của một cuốn sách về chương trình hạt nhân Trung Quốc nhận xét. “Họ rất muốn chứng minh chương trình này là không thể bị ngăn cản.”
Năng lượng: mặt trận mới của cạnh tranh Mỹ - Trung
Trong cuộc cạnh tranh giành vị thế siêu cường toàn cầu, năng lượng trở thành mặt trận địa chính trị quan trọng. Mỹ, đặc biệt dưới thời Tổng thống Donald Trump, tự định vị là nhà cung cấp dầu, khí đốt và than hàng đầu thế giới. Trong khi đó, Trung Quốc chọn hướng ngược lại: thống trị lĩnh vực năng lượng tái tạo, coi đây là thị trường hàng nghìn tỷ USD của tương lai.
Trong bức tranh đó, điện hạt nhân đang trở lại với vai trò trung tâm, nhất là khi thế giới lo ngại ngày càng sâu sắc về biến đổi khí hậu. Khác với than và khí đốt, các lò phản ứng hạt nhân không thải khí CO₂ và có thể vận hành liên tục 24/7 – điều mà năng lượng mặt trời hay gió không làm được.
Mỹ tuyên bố muốn tăng gấp bốn lần công suất điện hạt nhân vào năm 2050, dù chính quyền Trump từng bị chỉ trích là “phớt lờ” vấn đề khí hậu. Washington cũng kỳ vọng các công nghệ lò phản ứng thế hệ mới sẽ không chỉ cung cấp điện cho trung tâm dữ liệu trong nước mà còn xuất khẩu ra các nền kinh tế đang khát năng lượng.
Tuy nhiên, các quan chức Mỹ lo ngại nếu Trung Quốc chiếm lĩnh thị trường xuất khẩu hạt nhân, điều đó sẽ giúp Bắc Kinh mở rộng tầm ảnh hưởng toàn cầu. Việc xây dựng và vận hành nhà máy điện hạt nhân thường kéo dài hàng chục năm, tạo nên những mối quan hệ bền chặt giữa các quốc gia.
Điều khiến Trung Quốc có lợi thế rõ rệt là tốc độ và chi phí xây dựng. Nước này hoàn thành lò phản ứng chỉ trong 5-6 năm, nhanh gấp đôi phương Tây. Trong khi chi phí xây dựng tại Mỹ tăng vọt sau thập niên 1960, thì chi phí ở Trung Quốc giảm một nửa trong thập niên 2000 và ổn định kể từ đó.
Ví dụ, hai lò phản ứng duy nhất được Mỹ xây dựng trong thế kỷ 21 – thuộc nhà máy Vogtle ở Waynesboro, bang Georgia – mất tới 11 năm và tiêu tốn 35 tỷ USD. “Lúc đầu chúng tôi khá bất ngờ khi thấy xu hướng chi phí giảm ở Trung Quốc,” Shangwei Liu, chuyên gia nghiên cứu tại Trường Chính phủ Kennedy (Đại học Harvard), cho biết. “Câu hỏi lớn là: Làm thế nào họ đạt được điều đó – và liệu Mỹ có thể bắt kịp hay không?”
Cách Trung Quốc làm chủ công nghệ hạt nhân
Nhà máy điện hạt nhân hiện đại là công trình kỹ thuật phức tạp bậc nhất hành tinh. Phần lõi lò phản ứng – nơi diễn ra quá trình phân tách nguyên tử – được chế tạo bằng thép đặc biệt dày tới 25 cm, có khả năng chịu bức xạ trong nhiều thập kỷ. Toàn bộ được bao bọc trong vòm bê tông cốt thép khổng lồ, rộng tương đương mái vòm tòa nhà Quốc hội Mỹ, để ngăn rò rỉ phóng xạ. Hàng nghìn km đường ống và dây dẫn phải đáp ứng tiêu chuẩn an toàn nghiêm ngặt.
Bên cạnh đó, tài chính là thách thức lớn. Việc huy động hàng tỷ USD đầu tư cho mỗi dự án không hề dễ dàng. Chỉ cần một thay đổi nhỏ – như điều chỉnh thiết kế giữa chừng – cũng có thể khiến dự án trì hoãn hàng năm và đội chi phí vay vốn lên đáng kể.
Mô hình Trung Quốc: nhà nước dẫn dắt, doanh nghiệp thực thi
Trung Quốc vượt qua tất cả những rào cản này nhờ chiến lược phối hợp chặt chẽ giữa chính phủ và doanh nghiệp. Ba tập đoàn hạt nhân quốc doanh lớn được cấp các khoản vay ưu đãi khổng lồ, trong khi chính phủ buộc các đơn vị vận hành lưới điện phải mua điện hạt nhân với giá ưu đãi – đảm bảo nguồn thu ổn định cho các dự án.
Đặc biệt, các doanh nghiệp Trung Quốc chỉ xây dựng một số ít mẫu lò phản ứng và lặp lại thiết kế đó hàng loạt. Việc chuẩn hóa giúp rút ngắn thời gian thi công, giảm lỗi kỹ thuật và đơn giản hóa chuỗi cung ứng.
“Sự lặp lại là chìa khóa để mở rộng hiệu quả,” Joy Jiang – chuyên gia phân tích năng lượng tại Viện Breakthrough – cho biết. “Khi bạn chỉ tập trung vào vài mẫu thiết kế, bạn có thể tinh giản quy trình cấp phép, đào tạo nhân lực và sản xuất linh kiện hàng loạt.”
Hơn nữa, với cam kết quốc gia mở rộng điện hạt nhân, các công ty Trung Quốc có thể yên tâm đầu tư vào nhà máy chế tạo, đào tạo kỹ sư và thợ hàn chuyên biệt. Tại khu phức hợp gần Thượng Hải, các bình áp suất lò phản ứng được rèn liên tục để sẵn sàng chuyển tới công trình mới. Các đội kỹ sư di chuyển luân phiên giữa các dự án mà không phải khởi động lại từ đầu.
Vì sao phương Tây tụt lại phía sau
Trái ngược với Trung Quốc, Mỹ từng là người tiên phong trong kỷ nguyên năng lượng hạt nhân nhưng lại để lĩnh vực này suy tàn. Từ thập niên 1970–1980, lãi suất tăng cao và quy định an toàn ngày càng khắt khe khiến chi phí xây dựng leo thang. Sự cố rò rỉ hạt nhân tại Three Mile Island (1979) càng làm dư luận hoảng sợ. Cùng lúc, các nhà đầu tư tư nhân Mỹ liên tục thử nghiệm các thiết kế lò phản ứng mới, dẫn đến thiếu ổn định và không thể xây dựng hàng loạt.
Khi Mỹ nỗ lực hồi sinh điện hạt nhân vào cuối những năm 2000 với mẫu lò AP1000 – có tính an toàn cao hơn – dự án bị trễ tiến độ nghiêm trọng, chi phí vượt kiểm soát. Hai lò phản ứng đầu tiên tại bang Georgia phải mất hơn một thập kỷ mới hoàn thiện, khiến nhiều công ty điện lực khác chùn bước.
Trong cùng giai đoạn đó, Trung Quốc cũng xây AP1000. Nước này ban đầu gặp các khó khăn tương tự – từ nguồn cung thiết bị làm mát đến chi phí phát sinh. Nhưng thay vì dừng lại, chính phủ Trung Quốc tổng kết sai lầm, điều chỉnh thiết kế và phát triển chuỗi cung ứng trong nước.
“Cách làm của Trung Quốc thật thông minh,” James Krellenstein, CEO của Alva Energy, nhận xét. “Họ tạm dừng vài năm để tích hợp mọi bài học, rồi khởi động lại với phiên bản tối ưu hơn.”
Kết quả là, Trung Quốc hiện đang xây dựng chín lò phản ứng CAP1000 – phiên bản cải tiến của AP1000 – với chi phí thấp hơn nhiều và tiến độ chỉ 5 năm mỗi dự án, theo Bộ Năng lượng Mỹ.
Hệ thống phê duyệt nhanh, kỹ năng xây dựng vượt trội
Một trong những điểm khiến năng lượng hạt nhân Trung Quốc tăng trưởng thần tốc là quy trình cấp phép rõ ràng và nhất quán. Dù yêu cầu an toàn tương tự Mỹ, các thủ tục phê duyệt ở Trung Quốc ít bị chồng chéo và không phải qua nhiều cấp địa phương.
Theo nghiên cứu của Joy Jiang, các dự án hạt nhân Trung Quốc thường khởi công chỉ vài tuần sau khi được cơ quan an toàn phê duyệt, trong khi tại Mỹ, thủ tục có thể kéo dài hàng năm.
David Fishman, chuyên gia tư vấn năng lượng tại Lantau Group, cho rằng điều này phản ánh năng lực quản lý dự án lớn của Trung Quốc: “Trung Quốc đã quá quen với việc xây dựng các công trình khổng lồ – từ đập thủy điện, cao tốc cho tới đường sắt cao tốc. Những kỹ năng đó được chuyển hóa trực tiếp vào ngành hạt nhân.”
Trong nỗ lực giảm ô nhiễm và khí thải, Trung Quốc coi điện hạt nhân là một phần quan trọng trong chiến lược năng lượng sạch. Năng lượng mặt trời và gió đang phát triển mạnh, nhưng quốc gia này vẫn phụ thuộc nặng vào than đá để duy trì sản lượng khi thời tiết bất lợi. Bổ sung thêm điện hạt nhân giúp ổn định nguồn cung và giảm phát thải.
Dẫu vậy, những rủi ro vẫn tồn tại. Một nhà máy Trung Quốc từng xảy ra sự cố rò rỉ phóng xạ nhỏ năm 2021, khiến dư luận lo ngại. Vấn đề xử lý chất thải hạt nhân vẫn chưa có giải pháp dứt điểm, và nhiều địa phương phản đối việc xây dựng nhà máy tái xử lý. Ngoài ra, chính phủ tạm ngừng cấp phép cho các nhà máy nằm sâu trong nội địa do lo ngại tiêu thụ nước lớn, điều này có thể kìm hãm đà mở rộng trong tương lai.
Tuy nhiên, tham vọng vẫn không thay đổi: Bắc Kinh dự kiến xây hàng trăm lò phản ứng mới vào giữa thế kỷ này, nhằm củng cố vị thế là siêu cường năng lượng hạt nhân của thế giới.
Mỹ tìm đường bắt kịp
Tại Mỹ, điện hạt nhân là một trong số ít lĩnh vực được cả hai đảng ủng hộ, khi nhu cầu điện tăng mạnh do bùng nổ trí tuệ nhân tạo và phương tiện điện. Ngay cả những người từng phản đối như Al Gore nay cũng công khai ủng hộ công nghệ này.
Tuy nhiên, chiến lược của Mỹ rất khác Trung Quốc: thay vì nhà nước dẫn dắt, Washington đặt cược vào khu vực tư nhân. Hàng chục start-up đang phát triển lò phản ứng nhỏ gọn (SMR) với hy vọng chi phí thấp hơn, dễ lắp đặt hơn.
Các ông lớn công nghệ như Google, Amazon và OpenAI đầu tư hàng tỷ USD vào những công ty khởi nghiệp như Kairos Power, X-Energy và Oklo, nhằm cung cấp năng lượng cho trung tâm dữ liệu AI. Một số dự án thử nghiệm đang triển khai tại Wyoming, Texas và Tennessee, nhưng khó có lò phản ứng nào đi vào hoạt động trước năm 2030.
Chính quyền Trump muốn thúc đẩy tiến trình này bằng cách nới lỏng quy định của Ủy ban Quản lý Hạt nhân (NRC). Cơ quan này bị chỉ trích là quá cứng nhắc khi đánh giá công nghệ lò mới, vốn an toàn hơn nhiều so với thế hệ cũ.
Bộ trưởng Năng lượng Chris Wright tin rằng dòng vốn tư nhân sẽ khơi dậy tinh thần sáng tạo Mỹ, giúp nước này vươn lên dẫn đầu. “Cạnh tranh tư bản sáng tạo chính là lợi thế của Mỹ,” ông nói.
Nhưng giới chuyên gia cảnh báo Washington đang đặt cược quá nhiều vào đột phá công nghệ, trong khi thiếu đầu tư vào cơ sở hạ tầng và chuỗi cung ứng. Mỹ gần như đã mất toàn bộ năng lực rèn thép hạng nặng – yếu tố then chốt để sản xuất thiết bị lò phản ứng.
Philip Andrews-Speed, chuyên gia tại Viện Nghiên cứu Năng lượng Oxford, nhận định: “Số lượng thiết kế lò ở Mỹ hiện quá nhiều. Họ nên thu hẹp lại để tập trung, thay vì chạy theo mọi ý tưởng.”
Mặc dù Washington đã nỗ lực đẩy nhanh cấp phép và tăng nguồn cung nhiên liệu hạt nhân trong nước, nhiều công cụ tài chính – như văn phòng cho vay của Bộ Năng lượng – vẫn hoạt động kém hiệu quả do thiếu nhân sự. Việc nới lỏng an toàn có thể gây tranh cãi, và nếu cơn sốt AI hạ nhiệt, dòng vốn tư nhân có thể sụt giảm nhanh chóng.
Stephen Ezell, Phó Chủ tịch Quỹ Sáng tạo Công nghệ Thông tin, nhận định: “Không có gì ngăn Mỹ mở rộng điện hạt nhân. Câu hỏi là: chúng ta sẽ chỉ có vài lò nhỏ cung cấp điện cho các trung tâm dữ liệu, hay là một chiến lược toàn diện để khôi phục vai trò cường quốc hạt nhân?”
Cuộc đua toàn cầu mới
Việc Trung Quốc mở rộng điện hạt nhân trong nước chỉ là bước khởi đầu. Mục tiêu lớn hơn của Bắc Kinh là thống trị thị trường năng lượng hạt nhân toàn cầu. Các công ty Trung Quốc đã xây dựng 6 lò phản ứng tại Pakistan và đang đàm phán để xuất khẩu thêm hàng chục lò khác.
Đồng thời, Trung Quốc đang dẫn đầu trong công nghệ thế hệ mới. Nước này đã vận hành lò phản ứng “thế hệ thứ tư” đầu tiên trên thế giới, sử dụng khí làm mát, vừa có thể phát điện, vừa cung cấp hơi nước cho công nghiệp nặng.
Bắc Kinh cũng đang phát triển lò phản ứng sử dụng thorium và tái chế nhiên liệu hạt nhân đã qua sử dụng, nhằm giảm phụ thuộc vào nguồn uranium nhập khẩu – vốn không đủ đáp ứng cho một chiến lược mở rộng quy mô lớn.
Theo một báo cáo gần đây, Trung Quốc đi trước Mỹ từ 10–15 năm trong khả năng triển khai các lò thế hệ mới ở quy mô thương mại. Đây là kịch bản quen thuộc: Mỹ phát minh ra công nghệ, nhưng Trung Quốc mới là nước biến nó thành ngành công nghiệp toàn cầu.Paul Saunders, Chủ tịch Trung tâm Lợi ích Quốc gia (Center for the National Interest), cảnh báo: “Mỹ có thể thuyết phục một số đồng minh không mua lò Trung Quốc, nhưng phần lớn các quốc gia đang phát triển sẽ chọn bên có năng lực và giá tốt hơn. Nếu Mỹ không sẵn sàng, chúng ta sẽ bị bỏ lại.”
shared via nytimes,
