Kỳ tích y học: Em bé đầu tiên trên thế giới được cứu sống nhờ liệu pháp chỉnh sửa gen cá nhân hóa
16/05/25
 |
| KJ Muldoon sinh ra với một chứng rối loạn di truyền hiếm gặp, thiếu hụt CPS1, chỉ ảnh hưởng đến một trong 1,3 triệu trẻ sơ sinh |
Ngày 25 tháng 2 năm 2025 đánh dấu một cột mốc lịch sử trong ngành y học hiện đại: bé trai KJ, 9 tháng rưỡi tuổi, đã trở thành bệnh nhân đầu tiên trên thế giới ở mọi độ tuổi được điều trị bằng liệu pháp chỉnh sửa gen được “đặt làm riêng” cho cá nhân. Thành công này không chỉ cứu sống KJ mà còn mở ra tương lai điều trị cho hàng triệu bệnh nhân mắc các bệnh di truyền hiếm gặp.
Ngay từ khi chào đời, bé KJ – con của vợ chồng Kyle và Nicole Muldoon – đã có dấu hiệu bất thường. Sau khi loại trừ viêm màng não và nhiễm trùng huyết, bác sĩ xác định em mắc bệnh thiếu hụt enzyme CPS1, một rối loạn di truyền cực hiếm chỉ ảnh hưởng đến 1 trong 1,3 triệu trẻ sơ sinh.
Căn bệnh ngăn cơ thể đào thải amoniac – chất thải từ quá trình chuyển hóa protein – ra khỏi máu. Khi tích tụ, amoniac sẽ vượt qua hàng rào máu não và gây tổn thương não nghiêm trọng. Một nửa số trẻ mắc bệnh này tử vong ngay trong tuần đầu tiên. Nếu sống sót, các bé thường bị chậm phát triển trí tuệ, phải ghép gan và sống phụ thuộc vào thuốc suốt đời.
Trước viễn cảnh nghiệt ngã, bệnh viện Nhi Philadelphia đã đề nghị gia đình lựa chọn “chăm sóc giảm nhẹ”. Nhưng thay vì buông xuôi, họ đã quyết định chiến đấu vì con.
KJ may mắn khi được sinh ra đúng thời điểm mà y học đã có đủ mảnh ghép để tạo nên điều kỳ diệu: một liệu pháp chỉnh sửa gen cá nhân hóa, được phát triển chỉ trong vài tháng – điều trước đây phải mất cả thập kỷ.
 |
| Một trong những ống tiêm điều trị của KJ |
Công nghệ nền tảng là kỹ thuật base editing – cho phép “thay đổi chính xác một chữ cái” trong hệ gen 3 tỷ ký tự của con người. Một “bản đồ GPS phân tử” dẫn đường là CRISPR – công cụ nổi tiếng được cải tiến để tìm đến đúng vị trí gen cần sửa. Hệ thống được bọc trong các phân tử lipid để bảo vệ và vận chuyển tới gan – nơi CPS1 hoạt động. Hệ gen của KJ được giải mã nhờ dự án hệ gen người do chính phủ Hoa Kỳ tài trợ từ trước.
Quá trình thiết kế và sản xuất thuốc do một liên minh các nhà nghiên cứu hàng đầu từ Đại học Pennsylvania, UC Berkeley và các công ty công nghệ sinh học phối hợp thực hiện, với sự hỗ trợ tích cực từ FDA và tài trợ chỉ tính theo chi phí nguyên vật liệu – điều chưa từng có tiền lệ trong ngành.
 |
| Tiến sĩ Kiran Musunuru, một nhà nghiên cứu chỉnh sửa gen tại Đại học Pennsylvania, bên trái, và Tiến sĩ Rebecca Ahrens-Nicklas tại Bệnh viện Nhi Philadelphia |
Ngày 8 tháng 8 năm 2024, bác sĩ Rebecca Ahrens-Nicklas gửi email cầu cứu đến tiến sĩ Kiran Musunuru – chuyên gia chỉnh sửa gen tại Đại học Pennsylvania. Ngay lập tức, ông biết: “Đây là sinh mạng thật. Không còn lý thuyết nữa.”
KJ sống trong bệnh viện, được theo dõi 24/7, ăn khẩu phần protein cực thấp, và dùng thuốc glycerol phenylbutyrate để đào thải amoniac. Dù vậy, chỉ cần một cơn sốt cũng có thể khiến lượng amoniac tăng vọt và gây tổn thương não vĩnh viễn.
Đội ngũ nghiên cứu đã làm việc không nghỉ trong nhiều tháng. “Chúng tôi đã đốt một bể dầu nến bằng kích thước Vịnh San Francisco,” tiến sĩ Fyodor Urnov ở UC Berkeley chia sẻ, khi giám sát độ an toàn gen chỉnh sửa. “Tốc độ lần này chưa từng có tiền lệ trong ngành của chúng tôi.”
Sau khi được FDA phê duyệt, vào ngày 25 tháng 2, KJ – lúc này chỉ nặng bằng trẻ sơ sinh 6 tháng tuổi (7% chuẩn tăng trưởng) – nhận liều truyền dịch đầu tiên trong phòng riêng. Tiến sĩ Musunuru vừa theo dõi vừa thầm cầu nguyện. KJ ngủ suốt quá trình truyền.
Hai tuần sau, KJ có thể ăn lượng protein tương đương trẻ khỏe mạnh. Tuy nhiên, bé vẫn cần thuốc để loại bỏ amoniac – dấu hiệu chỉnh sửa gen chưa hoàn toàn. Ngày 18 tháng 3, bé được truyền liều thứ hai. Liều thuốc giảm một nửa. Trong giai đoạn này, KJ gặp vài lần nhiễm virus – trước kia có thể gây nguy hiểm chết người – nhưng lần này bé vượt qua dễ dàng. Đầu tháng 5, KJ nhận liều thứ ba. Hiện chưa rõ bé có thể ngưng thuốc hoàn toàn hay không, nhưng liều dùng đã giảm đáng kể, và bé sắp đủ điều kiện xuất viện về nhà.
 |
| KJ hiện đã đủ khỏe để nhóm bắt đầu lên kế hoạch cho cậu bé xuất viện và sống tại nhà |
Các chuyên gia khẳng định: thành công của KJ là một chiến thắng cho khoa học và sự đầu tư lâu dài của chính phủ Hoa Kỳ vào nghiên cứu y sinh học. Bệnh của KJ do một đột biến duy nhất gây ra – cũng giống như hơn 7.000 bệnh di truyền hiếm gặp đang ảnh hưởng đến hơn 30 triệu người Mỹ. Tuy nhiên, vì số lượng bệnh nhân quá nhỏ, các công ty dược thường không có động lực phát triển thuốc.
Phương pháp mới cho thấy có thể thiết kế liệu pháp chỉnh sửa gen theo “mô hình linh hoạt”: chỉ cần thay đổi chỉ dẫn CRISPR là có thể nhắm trúng vị trí khác trên hệ gen. Nhờ đó, chi phí sẽ giảm cả một bậc, theo tiến sĩ Peter Marks – cựu quan chức cấp cao của FDA.
Ông gọi đây là “công nghệ có tiềm năng biến đổi toàn diện ngành y tế”, không chỉ cho bệnh hiếm mà còn có thể mở rộng sang bệnh phổ biến như hồng cầu hình liềm, xơ nang, Huntington hay loạn dưỡng cơ.
“Chúng tôi đã nói với nhau: Đây là việc ý nghĩa nhất trong sự nghiệp của chúng ta.”
— TS. Fyodor Urnov, UC Berkeley
“Tôi không nghĩ điều này có thể xảy ra ở bất kỳ quốc gia nào ngoài nước Mỹ.”
— TS. Urnov, khẳng định vai trò đầu tư công
shared via nytimes,
