Lịch sử bị lãng quên của những bản in Tô Châu
31/10/25
 |
| Bộ ảnh “Toàn cảnh Hồ Tây” do CMA sưu tầm |
Trong thời kỳ nhà Thanh, thành phố Tô Châu từng là trung tâm nghệ thuật in màu phồn thịnh của Trung Hoa. Những bản in gỗ với sắc màu tinh xảo được bày bán khắp phố phường, trở thành lựa chọn yêu thích của tầng lớp bình dân muốn mang một chút mỹ cảm vào không gian sống. Thế nhưng, trái ngược với giá trị nghệ thuật mà chúng mang lại, các bản in này lại ít khi được bảo tồn trong nước, để rồi phải chờ đến tận thế kỷ 21 mới được đánh giá đúng tầm - từ bên kia đại dương.
Sự hồi sinh từ bên ngoài biên giới
Tháng 8 vừa qua, hai bảo tàng danh tiếng của Mỹ - Bảo tàng Nghệ thuật Cleveland (CMA) và Bảo tàng Metropolitan (Met) ở New York - công bố cùng mua lại 220 bản in màu Tô Châu từ thế kỷ 18. Toàn bộ bộ sưu tập này do nhà sưu tầm người Thụy Điển Christer von der Burg, người sáng lập Quỹ Giáo dục Muban tại London, dày công sưu tập suốt nhiều năm qua.
Christer cho biết qua email: “Tôi có chút tiếc nuối khi phải chia tay bộ sưu tập, nhưng cũng rất tự hào vì giờ đây chúng sẽ được bảo quản ở những nơi xứng đáng và tiếp cận được với công chúng rộng rãi hơn.”
Với Clarissa von Spee - người phụ trách nghệ thuật Trung Hoa tại CMA - đây là thương vụ mang tính “biến đổi” cho bộ sưu tập của bảo tàng. “Những bản in này giúp chúng tôi kể lại câu chuyện Trung Quốc phát minh ra kỹ thuật in - hàng thế kỷ trước khi Johannes Gutenberg xuất hiện - và thể hiện trình độ sáng tạo trong in màu bằng nhiều bản khắc,” bà nói.
 |
| “Chim trên quả lựu” của Đinh Lương Hiền, nửa đầu thế kỷ 18 |
Khi Tô Châu là trung tâm của nghệ thuật in màu
Theo von Spee, bộ sưu tập này không chỉ có giá trị vì hiếm mà còn vì mối liên hệ mật thiết với hội họa truyền thống Trung Hoa. Các nghệ nhân Tô Châu thế kỷ 18 sử dụng kỹ thuật khắc gỗ tinh vi, phát triển thành hình thức in nhiều bản màu (multi-block color printing), đạt đỉnh cao vào giai đoạn 1720-1760.
Các xưởng in nổi tiếng như Ding Liangxian ở Tô Châu sản xuất những tờ in đơn khổ lớn, thường treo trang trí trong nhà dân. Với các chủ đề từ chim muông, hoa quả, cổ vật đến phong cảnh và mỹ nhân, những bản in này được coi là đỉnh cao của kỹ nghệ in màu Trung Hoa.
Một trong những yếu tố đặc biệt là kỹ thuật gauffrage - ép nổi trên giấy không mực - tạo hiệu ứng ba chiều và độ sâu thị giác đến mức ngày nay, sau gần 300 năm, người xem vẫn cảm nhận được độ nổi trên mặt giấy.
Vì sao chúng biến mất khỏi Trung Hoa?
Dù là sản phẩm phục vụ cho thị trường nội địa, phần lớn các bản in Tô Châu lại không còn tồn tại trong nước. Von Spee lý giải, đây là loại hình nghệ thuật phù du - giá rẻ, sản xuất hàng loạt và dùng để trang trí tạm thời. Khi màu phai hoặc giấy rách, người ta đơn giản vứt bỏ hoặc thay bằng tấm mới.
Ngoài ra, Trung Quốc xưa không có truyền thống sưu tầm tranh in như ở châu Âu. Điều này khiến rất ít tác phẩm được lưu giữ có hệ thống. Ngược lại, thương nhân và du khách phương Tây, Nhật Bản khi đến vùng Giang Nam mang về những bản in này, xem chúng như món đồ trang trí lạ lẫm cho các dinh thự.
Chính nhờ vậy mà nhiều bản in còn sống sót trong các bộ sưu tập ở châu Âu và Nhật, trong khi trong nước gần như không còn. “Khi Christer bắt đầu mua lại các bản in đơn lẻ này ở các gia đình và nhà đấu giá châu Âu, rất ít học giả biết đến hoặc đánh giá cao chúng,” von Spee nói. “Nhờ tâm huyết cả đời của ông trong việc nghiên cứu và chia sẻ, giới chuyên môn mới bắt đầu nhận ra tầm quan trọng của loại hình này. Nếu không có ông, có lẽ những bản in ấy vẫn chỉ là món hàng vô danh trôi nổi giữa các nhà đấu giá.”
Dấu ấn châu Âu trong nghệ thuật Tô Châu
Một điểm đáng chú ý của dòng tranh này là ảnh hưởng mạnh mẽ từ nghệ thuật phương Tây. Dù châu Âu giao lưu với Trung Hoa từ lâu, các kỹ thuật như phối cảnh tuyến tính (linear perspective) hay tô bóng bằng nét khắc song song (hatching) vốn chỉ phổ biến trong giới họa sĩ cung đình ở Bắc Kinh. Thế nhưng, các nghệ nhân Tô Châu lại nhanh chóng tiếp nhận chúng.
Theo von Spee, Tô Châu khi đó có mối liên hệ chặt chẽ với giới nghệ sĩ cung đình và các giáo sĩ Dòng Tên (Jesuits) tại triều đình. Những xu hướng nghệ thuật mới nhất từ Bắc Kinh - nhiều trong số đó do người châu Âu truyền bá - nhanh chóng được giới thủ công Tô Châu nắm bắt và đưa vào sản phẩm của họ.
Nhờ vậy, các bản in Tô Châu mang phong cách độc đáo: vừa giữ tinh thần mỹ học truyền thống Trung Hoa, vừa phảng phất chiều sâu không gian và ánh sáng kiểu phương Tây. Thành phố này không chỉ là trung tâm thời trang và thủ công của vùng Giang Nam mà còn là nơi khởi nguồn cho sự giao thoa văn hóa hiếm có trong lịch sử nghệ thuật châu Á.
Suy tàn và hồi sinh
Bước sang thế kỷ 19, truyền thống in Tô Châu bắt đầu suy yếu. Các cuộc Chiến tranh Nha phiến làm gián đoạn đời sống kinh tế và sản xuất thủ công ở vùng Giang Nam, trong đó có Tô Châu. Tiếp đó, loạn Thái Bình Thiên Quốc tàn phá hàng loạt thành phố miền Đông Nam, khiến nhiều xưởng in bị xóa sổ.
Dù vậy, truyền thống in màu không hoàn toàn mất đi. Sang thế kỷ 20, kỹ thuật này được hồi sinh mạnh mẽ tại Thượng Hải và Bắc Kinh, nơi các nhà in thương mại kết hợp công nghệ mới để phục vụ tầng lớp thị dân đang trỗi dậy. Những nỗ lực hiện đại hóa này, tuy khác biệt, vẫn gợi nhắc đến tinh thần sáng tạo của các bậc thầy Tô Châu thế kỷ 18.
Hành trình của một bộ sưu tập
Câu chuyện bộ sưu tập 220 bản in Tô Châu đến với hai bảo tàng Mỹ cũng là minh chứng cho giá trị bền bỉ của chúng. Clarissa von Spee từng quen biết Christer von der Burg từ khi bà làm việc tại Bảo tàng Anh. Khi ông quyết định bán một phần sưu tập, bà là người đầu tiên được liên hệ.
Nhận thấy tầm quan trọng của các tác phẩm, CMA nhanh chóng bày tỏ mong muốn sở hữu, song do giá trị quá lớn, bảo tàng đã mời Met cùng tham gia. “Tôi không thể tìm được đối tác nào tốt hơn,” von Spee chia sẻ. “Met hiểu ngay ý nghĩa của thương vụ này.”
Đối với các bảo tàng, đây không chỉ là thương vụ nghệ thuật mà còn là một bước tiến nghiên cứu. Bộ sưu tập mở ra cơ hội để công chúng và học giới hiểu sâu hơn về lịch sử in ấn Trung Hoa, về mối quan hệ giao thoa giữa văn hóa Đông - Tây trong thế kỷ 18, cũng như về vai trò của tầng lớp thủ công vùng Giang Nam trong việc định hình thị hiếu thị dân.
Triển lãm công chúng và di sản được tái sinh
Theo kế hoạch, từ tháng 11 năm 2026 đến tháng 5 năm 2027, Bảo tàng Cleveland sẽ tổ chức triển lãm giới thiệu bộ sưu tập đặc biệt này. Các bản in sẽ được trưng bày cùng tranh sơn thủy và thư pháp cùng thời, giúp khán giả hiểu rõ hơn mối quan hệ giữa các loại hình nghệ thuật trong xã hội Trung Hoa thế kỷ 18.
Von Spee kỳ vọng triển lãm sẽ làm sống lại niềm tự hào về kỹ nghệ in ấn và sáng tạo của Trung Quốc. “Những bản in Tô Châu này kể lại câu chuyện về sự tinh tế, trí tuệ và tầm nhìn toàn cầu của nghệ nhân Trung Hoa cách đây ba thế kỷ. Chúng xứng đáng được thế giới chiêm ngưỡng.”
Từ những bức tranh treo tường bình dân cho đến các tác phẩm được lưu giữ trong bảo tàng hàng đầu thế giới, hành trình của nghệ thuật in Tô Châu là minh chứng cho sức sống của cái đẹp - dù bị lãng quên, cuối cùng vẫn được thế giới công nhận.
shared via sixthtone,
